قطع همان تعیین ابعاد نهایی کتاب است که بر اساس محتوای اثر، گروه مخاطب و روش چاپ انتخاب می شود. انتخاب سایز مناسب، روی راحتی خواندن اثر می گذارد و در هزینه های چاپ و توزیع تاثیر مستقیم دارد. سایزهای استاندارد مثل وزیری، رقعی و رحلی به دلیل آشنایی مخاطب و سهولت در چاپ، بیشترین کاربرد را دارند. در مقابل قطع هایی مانند خشتی یا پالتویی بیشتر برای کارهای خاص یا طراحی های متفاوت استفاده می شوند. همچنین در چاپ دیجیتال کتاب تهران معمولا امکان انتخاب سایزهای متنوع تر فراهم است، زیرا محدودیت های چاپ افست سنتی کمتر دیده می شود.

سایزهای رایج کتاب + جدول

قطع های کتاب در ایران و جهان تنوع زیادی دارند، اما چند مدل استاندارد بیشتر استفاده می شوند که شامل موارد زیر هستند:

قطع وزیری

این قطع با ابعاد تقریبی 16.5 در 23.5 سانتی متر شناخته می شود که بیشترین استفاده آن در کتاب های دانشگاهی، علمی و منابع آموزشی است، زیرا برای مطالعه طولانی راحت بوده و امکان استفاده از نمودار، جدول و عکس را بدون شلوغی صفحه فراهم می کند. از نظر اقتصادی نیز این قطع به صرفه است؛ زیرا به راحتی روی کاغذهای استاندارد چاپ می شود و دور ریز کاغذ کمتری دارد.

قطع رقعی

با ابعاد تقریبی 14.5 × 21 سانتی متر شناخته می شود. علت محبوبیت قطع رقعی این است که در دست گرفتن و حمل آن بسیار ساده بوده و برای مطالعه در مکان های عمومی مثل مترو یا اتوبوس بسیار کاربردی محسوب می شود. از نظر طراحی صفحه، قطع رقعی به ناشران اجازه می دهد تا متن را با حروف چینی خوانا و فاصله مناسب ارائه دهند. این اندازه مخصوصا برای ژانرهایی مثل شعر، داستان کوتاه و رمان های ترجمه شده استفاده می شود. همچنین هزینه چاپ رقعی نسبت به قطع وزیری کمتر است، زیرا ابعاد کوچک تری دارد و کاغذ کمتری مصرف می کند.

ابعاد قطع خشتی

برخلاف وزیری و رقعی، قطع خشتی شکل مربعی دارد که این ویژگی قطع خشتی را از سایر قطع ها متمایز می کند. ابعاد این قطع ثابت نیست، اما بین 20 × 20 یا 25 × 25 سانتی متر طراحی می شود. استفاده اصلی قطع خشتی در کتاب های کودک و کتاب های هنری است. برای کتاب های کودک، تصاویر بزرگ و رنگی اهمیت بیشتری از متن دارند؛ بنابراین قطع خشتی بهترین گزینه برای نمایش این تصاویر است. در کتاب های هنری مثل عکاسی یا طراحی گرافیک نیز این ابعاد حس حرفه ای بودن اثر را افزایش می دهد. از نظر فنی چاپ در قطع خشتی به دلیل خارج بودن از سایزهای استاندارد، هزینه بیشتری دارد.

قطع رحلی

این قطع در سه مدل رحلی کوچک، متوسط و بزرگ تعریف می شود که ابعادشان بین21 × 28 تا 30 × 40 سانتی متر متغیر است. بیشتر دایره المعارف ها، کتاب های مرجع و آلبوم های هنری در این قالب چاپ می شوند. مزیت اصلی قطع رحلی فضای بسیار زیاد صفحه است. این فضا امکان استفاده از تصاویر بزرگ، نمودارهای دقیق و متن های طولانی با پاورقی های مفصل را فراهم می کند. به همین دلیل در کتاب های تخصصی پزشکی، فنی یا هنری، قطع رحلی بهترین انتخاب است. از نظر تاریخی، بسیاری از کتاب های خطی و نفیس در ایران نیز با قطع رحلی تولید می شدند.

اندازه پالتویی

این قطع به گونه ای طراحی شده که به راحتی در جیب یا کیف کوچک جا بگیرد. ابعاد معمول آن حدود 10 × 20 سانتی متر است. این اندازه بیشتر برای کتاب هایی با محتوای کوتاه، شعر یا داستان های کوتاه انتخاب می شود. در گذشته ناشران مذهبی از این قالب برای چاپ دعاها و زیارت نامه ها استفاده می کردند.

قطع جیبی (بغلی)

کوچک ترین قالب استاندارد کتاب به شمار می آید. ابعاد رایج آن بین 7 × 10 تا 11 × 15 سانتی متر است. قطع جیبی برای چاپ کتاب های مذهبی، دعا یا رمان های بسیار کوتاه استفاده می شود. برتری اصلی این اندازه، حمل بسیار آسان آن است. کتاب های جیبی به راحتی در جیب یا کیف کوچک جا می گیرند. به همین دلیل در دهه های گذشته این قطع برای چاپ کتاب های کلاسیک یا آثار عامه پسند بسیار محبوب بوده است.

سایز ربعی

قطع ربعی اندازه ای بین جیبی و رقعی دارد و ابعاد آن حدود 10.5 × 14.5 سانتی متر است. این قطع برای کتاب های مذهبی، دعاها و متون سنتی ایرانی کاربرد دارد. از نظر تاریخی نیز بسیاری از نسخه های قدیمی قرآن یا کتاب های دعای همراه در سایز ربعی منتشر می شدند. برخلاف قطع جیبی، فونت در قطع ربعی کمی درشت تر است و چشم را کمتر خسته می کند.

ابعاد قطع حمایلی

یکی از قطع های قدیمی در نشر سنتی ایران است که بیشتر برای کتاب های مذهبی و دعاها کاربرد داشته است. ویژگی اصلی آن شکل مستطیلی و باریک است، به طوری که کتاب به راحتی از گردن یا شانه آویزان می شود و همیشه در دسترس خواننده قرار داشته است. ابعاد قطع حمایلی حدود 10 × 18 یا 12 × 20 سانتی متر است. به دلیل همین طراحی، کتاب های حمایلی برای همراه داشتن در سفر یا استفاده مداوم انتخاب می شدند. از نظر زیبایی شناسی نیز شکل باریک و کشیده آن جذابیت متفاوتی به کتاب می بخشد.

اندازه بیاضی

یکی دیگر از اندازه های سنتی کتاب در ایران اندازه بیاضی است. نام آن از "بیاض" به معنای سفید گرفته شده و به کتاب هایی گفته می شده که به صورت افقی باز می شوند؛ یعنی عطف کتاب در ضلع بلندتر قرار می گیرد. ابعاد رایج این قطع حدود 20 × 30 سانتی متر است و کاربرد اصلی بیاضی در نسخه های خوشنویسی، اشعار یا دعاها بوده است، زیرا در این حالت، خطاط می توانسته سطور را به صورت کشیده و افقی بنویسد. از نظر فنی، تولید چنین کتابی به دلیل غیرمعمول بودن عطف و جلد، هزینه بیشتری برای ناشر دارد.

قطع جانمازی

این قطع به دلیل ابعاد کوچک و قابل حمل، بیشتر برای چاپ کتاب های دعا و قرآن های جیبی استفاده شده است. اندازه معمول آن حدود 8 × 12 یا 9 × 13 سانتی متر است. این قطع به گونه ای طراحی می شود که به راحتی در جیب یا کیف دستی جا بگیرد و بتوان از آن در هر مکان استفاده کرد. خوانندگان مذهبی این قطع را بیشتر برای کاربرد روزانه می شناسند.

قطع سلطانی

این قطع برای کتاب های نفیس، قرآن های بزرگ یا آثار سلطنتی استفاده می شده است. ابعاد آن بین 30 × 40 یا حتی 35 × 50 سانتی متر متغیر بوده است. کتاب هایی در این اندازه به دلیل وزن و ابعاد بزرگ، برای نمایش در کتابخانه ها یا مراسم رسمی ساخته می شدند و کاربرد روزمره نداشتند. علاوه بر این هزینه تولید و صحافی چنین کتاب هایی بسیار بالا بوده است. به همین دلیل داشتن یک نسخه از کتاب سلطانی نوعی نشانه از قدرت یا ثروت محسوب می شده است.

سایز اروپایی

اصطلاح سایز اروپایی به مجموعه ای از ابعاد استاندارد اشاره دارد که بر اساس سیستم بین المللی ISO تعیین شده اند. رایج ترین آن سری A است که در ایران نیز کاربرد زیادی دارد. به عنوان نمونه، کتاب هایی در قطع A5(14.8 × 21 سانتی متر) یا A4 (21 × 29.7 سانتی متر) به صورت گسترده استفاده می شوند. مزیت اصلی این سیستم استاندارد، هماهنگی جهانی است. یعنی ناشر می تواند مطمئن باشد که کتاب چاپ شده در این اندازه ها، در هر کشور دیگری نیز قابل تولید و صحافی است.

جمع بندی

قطع کتاب ها محدود به ظاهر نمی شود، بلکه ارتباط مستقیمی با کاربرد، محتوا و حتی تاریخ فرهنگی دارد. از جمله قطع های رایج در صنعت چاپ می توان به حمایلی، بیاضی، اروپایی، سلطانی، جانمازی، رقعی، رحلی و خشتی اشاره کرد که هر کدام برای هدفی خاص طراحی شده اند.

سئوالات متداول

آیا ناشران می توانند اندازه کتاب را سفارشی انتخاب کنند؟

بله. ناشران می توانند بر اساس نیاز محتوا یا طراحی خاص، اندازه های سفارشی نیز انتخاب کنند.

مناسب ترین قطع برای کتاب کودک چیست؟

کتاب های کودک به تصاویر بزرگ و رنگی نیاز دارند؛ بنابراین قطع هایی مثل خشتی یا رحلی کوچک، بهترین انتخاب هستند.

قطع مناسب برای کتاب رمان چیست؟

بیشتر رمان ها در ایران با اندازه کتاب رقعی منتشر می شوند. این سایز حمل ونقل آسانی دارد و برای مطالعه طولانی مناسب است. در برخی موارد، سایز اروپایی A5 نیز برای رمان ها استفاده می شود.

قطع مناسب برای کتاب شعر چیست؟

اگر اشعار کوتاه و تصویری باشند، قطع خشتی یا پالتویی جذاب تر است، اما برای اشعار بلندتر، رقعی یا حتی وزیری انتخاب می شود.